Συνηθίζουμε να συγκρίνουμε έναν εγκέφαλο με έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή. Ενώ όμως ένας υπολογιστής βγαίνει από το εργοστάσιο με ενσωματωμένα κυκλώματα, τα οποία μένουν απαράλλακτα για το υπόλοιπο της ζωής του, ένας εγκέφαλος δεν μένει ποτέ ο ίδιος, αφού οι καθημερινές εμπειρίες τον αλλάζουν διαρκώς. Η έννοια της πλαστικότητας του εγκεφάλου, που αποδείχθηκε και πειραματικά στα τέλη του 20ού αιώνα, έχει ξεκινήσει να θερμαίνει τις άλλοτε ψυχρές σχέσεις ανάμεσα στις νευροεπιστήμες και την ψυχανάλυση.
Ο Φρανσουά Ανσερμέ είναι ψυχαναλυτής και παιδοψυχίατρος, καθηγητής και επικεφαλής του τμήματος Ψυχιατρικής Παιδιού και Εφήβου στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Γενεύης, ενώ ο Πιερ Ματζιστρέτι είναι νευροεπιστήμονας, καθηγητής και συνδιευθυντής του Ινστιτούτου για τον Εγκέφαλο και τον Νου στο Ομοσπονδιακό Πολυτεχνείο της Λωζάννης (EPFL). Οι δυο τους εδώ και σχεδόν 20 χρόνια προσπαθούν έμπρακτα να κάνουν τη σχέση των δύο τομέων ακόμα πιο στενή και κυρίως παραγωγική. Ο πρώτος απόγονος αυτής της συνάντησης των δύο επιστημόνων είναι το βιβλίο «Τα ίχνη της εμπειρίας» που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ελληνικά.
Μαζί, επίσης, έχουν εμπνευστεί και δημιουργήσει το Αgalma Foundation, ένα ίδρυμα με σκοπό την υποστήριξη της επιστημονικής έρευνας στην τομή νευροεπιστημών και ψυχανάλυσης, αλλά και την επανεξέταση των θεωριών του Φρόιντ για το ασυνείδητο σε επίπεδο φυσιολογίας, και συγκεκριμένα σε επίπεδο νευρωνικής πλαστικότητας.
H «χρυσή τομή»
– Οταν συναντιέται η ψυχανάλυση με τις νευροεπιστήμες τι το καινούργιο μαθαίνουμε για τη λειτουργία του εγκεφάλου;
Φρανσουά Ανσερμέ: Τα μοντέλα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να συζητηθούν τα σημεία ένωσης και διαχωρισμού των δύο είναι ποικίλα. Για εμάς το πιο κατάλληλο μονοπάτι είναι εκείνο της τομής μεταξύ εγκεφάλου και νου. Σε αυτή την περιοχή τομής των νευροεπιστημών με την ψυχανάλυση είναι που αναδύεται το κοινό τους ερώτημα σχετικά με το τι είναι ίχνος – τι νευρωνικό και τι ψυχικό ίχνος. Για εμένα η ιδέα του ψυχικού ίχνους και η σχέση του με τη διαδικασία της μνήμης και του ασυνείδητου, καθώς και το πώς τα ίχνη συσχετίζονται, αποτελούν σημαντικά ζητήματα για την ψυχανάλυση. Το γεγονός, λοιπόν, ότι η εμπειρία αφήνει ένα ίχνος στο νευρωνικό σύστημα, το οποίο αποτελεί το φαινόμενο της πλαστικότητας, ήταν η αιτία της κοινής μας δουλειάς μεταξύ νευροεπιστημών και ψυχανάλυσης.
– Για έναν νευροεπιστήμονα τι είναι το ασυνείδητο;
Πιερ Ματζιστρέτι: Δεν θα μιλήσω για κάθε νευροεπιστήμονα, όμως για εμένα το ασυνείδητο είναι ένας τρόπος με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος. Κάποια στιγμή πρέπει να καταφέρουμε να το μελετήσουμε και τότε θα μας προσφέρει εξαιρετικές πληροφορίες σχετικά με το τι κάνει κάποιον τον άνθρωπο που είναι. Προσωπικά πιστεύω ότι σε αυτό το τελευταίο παίζει πολύ μικρότερο ρόλο το συνειδητό παρά το ασυνείδητο. Υπάρχει, λοιπόν, και αυτή η άλλη διαδικασία που συμβαίνει στον εγκέφαλο για την οποία, παρότι δεν έχουμε επίγνωση, βρίσκεται στον πυρήνα του ποιοι είμαστε και του πώς δρούμε. Κάνοντας μια καθαρή εικασία, και σίγουρα θέλοντας να προκαλέσω, θα έλεγα ότι το συνειδητό ευθύνεται μόλις για το 20% και το ασυνείδητο για το 80%.
– Αντιλαμβάνομαι το ενδιαφέρον των νευροεπιστημόνων για την πλαστικότητα του εγκεφάλου, τι ενδιαφέρον όμως βρίσκει ένας ψυχαναλυτής στον βιολογικό αυτό μηχανισμό;
Φρανσουά Ανσερμέ: Η πλαστικότητα αποτελεί την υπόθεση του Φρόιντ για τον νου. Ο Φρόιντ ήταν σαν νευροεπιστήμονας· διάβαζε κάθε εβδομάδα το Nature και το Science και λαμβάνοντας υπόψη τα επιστημονικά αποτελέσματα άλλαζε συνεχώς την οπτική του σχετικά με την κλινική και την ψυχαναλυτική πρακτική. Και όλα αυτά στην προσπάθειά του να δημιουργήσει μια παγκόσμια θεωρία για τον εγκέφαλο και τον νου. Η υπόθεση, λοιπόν, του Φρόιντ ήταν ότι η εμπειρία αφήνει ένα ίχνος, και αυτό το ίχνος δεν αποτελεί μόνο μια δομική αλλαγή, αλλά και μια αλλαγή στη διαδικασία της πληροφορίας. Την ίδια εποχή, την ίδια υπόθεση έκανε και ο ανατομολόγος Σαντιάγο Ραμόν ι Καχάλ και μερικές δεκαετίες αργότερα ο ψυχολόγος Ντόναλντ Χεμπ. Ομως δεν ήταν πριν από τη δεκαετία του 1990-2000, με το Νομπέλ Φυσιολογίας και Ιατρικής στον Ερικ Καντέλ, που η υπόθεση έγινε δεδομένο. Εφαρμόζοντας αυτή τη γνώση των νευροεπιστημών στην ψυχανάλυση, αλλάζουμε την οπτική μας σχετικά με τη διαδικασία του ντετερμινισμού, δηλαδή της άμεσης σχέσης μεταξύ αιτίας και αποτελέσματος. Για παράδειγμα: «ορίστε οι γονείς, να το τραυματικό γεγονός, ορίστε το αποτέλεσμα». Το να θέτει κανείς μια γραμμική αιτιότητα μεταξύ του γεγονότος και της ψυχικής ζωής αποτελεί παγίδα για την ψυχανάλυση. Μέσα από την έννοια της πλαστικότητας αναδύεται το παράδοξο: Η βιολογία, ένας οικουμενικός μηχανισμός, δημιουργεί τη μοναδικότητα του κάθε ατόμου. Η εμπειρία, μέσω της πλαστικότητας, μας κάνει μοναδικούς, διαφορετικούς και αναντικατάστατους. Η πλαστικότητα όμως είναι μία, είτε για το σαλιγκάρι, είτε για κάποιο άλλο ζώο, είτε για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος στη γέννησή του είναι ανολοκλήρωτος και εξαρτημένος από το περιβάλλον, το οποίο κάνει τον καθένα από εμάς διαφορετικό από τους υπόλοιπους.
Σχέση αιτίας-αποτελέσματος
– Πώς εξηγείται από τις νευροεπιστήμες η μη γραμμική σχέση αιτίας-αποτελέσματος;
Πιερ Ματζιστρέτι: Μόλις την τελευταία δεκαετία περιγράφηκε από τους νευροβιολόγους το φαινόμενο της «επανεδραίωσης» ή επανασυσχέτισης ιχνών. Aφού ο εγκέφαλος έχει κωδικοποιήσει μια συγκεκριμένη εμπειρία μέσω της διαδικασίας της πλαστικότητας, και εάν στη συνέχεια τα ίχνη που άφησε αυτή η εμπειρία επανενεργοποιηθούν για κάποιο χρονικό διάστημα, αυτά γίνονται εύθραυστα και τα συστατικά τους –δηλαδή κάποια νευρωνικά σύνολα– μπορούν να συσχετιστούν με άλλα ίχνη. Από αυτή τη διαδικασία δημιουργείται τελικά ένα νέο ίχνος. Αυτό το νέο ίχνος, το οποίο έχει φτιαχτεί από τα δομικά συστατικά της αρχικής εμπειρίας, αλλά δεν σχετίζεται άμεσα με αυτή, δραπετεύει από το συνειδητό. Αυτός ο μηχανισμός της ασυνέχειας είναι ένας από τους τρόπους με τον οποίο πιστεύουμε ότι σχηματίζεται το ασυνείδητο.
Φρανσουά Ανσερμέ: Αυτή η διαδικασία αποτελεί, επίσης, ένα παράδοξο της έννοιας της πλαστικότητας. Μέσω της επανασυσχέτισης των ιχνών υπάρχει διαχωρισμός από την αρχική εμπειρία και τα αρχικά ίχνη, οπότε σταδιακά το υποκείμενο απελευθερώνεται από την αρχική εμπειρία, ακόμα και εάν αυτή ήταν αρνητική ή τραυματική.
– Δηλαδή οι εμπειρίες μας δεν μας καταδικάζουν, αλλά μας απελευθερώνουν;
Φρανσουά Ανσερμέ: Ακριβώς, μπορούμε να πούμε ότι είμαστε ελεύθεροι. Και από εκεί και πέρα η αλλαγή είναι διαρκής. Ποτέ δεν χρησιμοποιούμε τον ίδιο εγκέφαλο δύο φορές! Από τη μια, λοιπόν, συμβαίνει μια διαχρονική αποτύπωση ιχνών και από την άλλη, σε κάθε δεδομένη χρονική στιγμή, υπάρχει η δυνατότητα να επανασυσχετιστούν τα ίχνη σε μια άλλη νευρωνική συνδεσμολογία. Είναι πράγματι αντιφατικό! Γι’ αυτό και είναι σημαντικό να εισάγουμε την παράμετρο του χρόνου. Δηλαδή, μεταξύ του παρελθόντος που έχει τελειώσει και του μέλλοντος που δεν έχει χαραχθεί ακόμα, βρίσκεται ένα κενό, όπου υπάρχει το περιθώριο του απρόβλεπτου και της δημιουργίας κάτι νέου. Αυτά, λοιπόν, μαζί τα τρία παράδοξα, της μοναδικότητας, της ασυνέχειας και της διαρκούς αλλαγής, δημιουργούν μια πραγματική επανάσταση στην οπτική μας για τον ντετερμινισμό. Μετά από αυτά μπορεί κανείς να ξαναντικρίσει την ψυχανάλυση όχι μόνο ως μια πρακτική προσανατολισμένη στο παρελθόν, αλλά και στο μέλλον. Μια πρακτική που δεν δίνει μόνο λύσεις για το παρελθόν, αλλά χρησιμοποιεί –ακόμα και τα αρνητικά ίχνη– για να ανοίξει νέους δρόμους, οι οποίοι είναι απρόβλεπτοι και εκπλήσσουν ακόμα και το ίδιο το υποκείμενο. Θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την ψυχανάλυση, ψυχο-ποίηση, αφού μέσα από αυτή παίρνει κανείς ίχνη και τα χρησιμοποιεί, σαν γλύπτης, για να δημιουργήσει νέα. Χρησιμοποιεί δηλαδή πράγματα που παρελθόντος του για να φτιάξει το μέλλον του.
– Μέσα σε αυτή τη θύελλα αλλαγών πώς ο άνθρωπος καταφέρνει να διατηρεί συνήθειες;
Πιερ Ματζιστρέτι: Η διαχρονική ταυτότητα αποτελεί ένα περίπλοκο ζήτημα για τις νευροεπιστήμες. Πράγματι, αφού πραγματοποιείται μια μόνιμη αλλαγή στον εγκέφαλό μας, πώς γίνεται να εξακολουθούμε να έχουμε συνήθειες; Στην αρχή του βιβλίου μας παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το Συμπόσιο του Πλάτωνα πάνω σε αυτό ακριβώς το ερώτημα. Με όλη αυτή την αλλαγή που δέχεται το σώμα, αλλά και η ψυχή μας, πώς είναι δυνατόν να παραμένουμε ίδιοι; Και με όλες αυτές τις αλλαγές που περιγράφει ο Πλάτωνας, πώς είναι δυνατόν κάποιος να διατηρεί το χρονικό του νου και του εαυτού του;
Η πλατωνική θεώρηση των αλλαγών
Aλλωστε και εις ό,τι ονομάζομεν ενότητα ατομικής ζωής και υπάρξεως εκάστου εμψύχου όντος – π.χ. ένας άνθρωπος από της παιδικής του ηλικίας μέχρις ότου γίνη γέρων, θεωρείται πως είναι ο ίδιος· ουχ ήττον αυτός, μολονότι δεν έχει ποτέ τα ίδια συστατικά εις τον οργανισμόν του, εν τούτοις λέγομεν πως είναι ο ίδιος, ενώ διαρκώς ανανεώνεται και αποβάλλει μερικά, εις τας τρίχας, την σάρκα, τα οστά, το αίμα εις ολόκληρον γενικώς το σώμα. Και όχι μόνον εις το σώμα· αλλά και εις την ψυχήν, οι τρόποι, τα ήθη, αι αντιλήψεις, αι επιθυμίαι, αι ηδοναί, αι λύπαι, οι φόβοι, τίποτε απ’ αυτά δεν παραμένει αναλλοίωτον εις κάθε άτομον...
Πλατων, Συμποσιο, 207d-207e
[μετ. Ι. Συκουτρής, Εστία 1999]
Πώς η φαντασίωση μπορεί να γίνει λύση αλλά και βάρος
– Τα κομμάτια της εμπειρίας μπορούν άλλοτε να μας παγιδέψουν σε φαντασιακά σενάρια. Η φαντασίωση αποτελεί, τελικά, λύση ή βάρος για το άτομο;
Πιερ Ματζιστρέτι: Στο δεύτερο βιβλίο μας, «Τα αινίγματα της απόλαυσης», που πιθανώς και αυτό να μεταφραστεί σύντομα στα ελληνικά, πραγματευόμαστε την ιδέα ότι η φαντασίωση, στην αρχή της, μας βοηθάει να βγάλουμε νόημα από κάτι που για εμάς δεν βγάζει νόημα. Ενα μωρό για παράδειγμα περνάει πράγματι από πολύ δυσάρεστες καταστάσεις. Εξαρτάται συνεχώς από κάποιον για να τραφεί, όταν πεινάει, για να πιει, όταν διψάει, για να καθαριστεί, όταν είναι λερωμένο, για να γιατρευτεί, όταν είναι άρρωστο, για τα πάντα. Μέσα σε αυτές τις καταστάσεις το μωρό προσπαθεί να καταλάβει τι συμβαίνει. Οπότε, παίρνοντας από εδώ και από εκεί κομμάτια της εμπειρίας του, δημιουργεί κάποιου είδους φαντασίωση, χτίζει ένα σύστημα, που το βοηθά να βγάλει νόημα για κάτι που για το ίδιο δεν βγάζει κανένα νόημα. Και ίσως πράγματι να είναι βοηθητικό στην αρχή. Λειτουργεί σαν αποκούμπι, σαν πατερίτσα, το οποίο όμως ύστερα από κάποιο χρονικό διάστημα γίνεται πρόβλημα και βάρος, και περιπλέκει τη ζωή του.
Φρανσουά Ανσερμέ: Η φαντασίωση αποτελεί λύση και παγίδα μαζί. Για παράδειγμα, το σύμπτωμα της φοβίας είναι η λύση ή, αλλιώς, η θεραπεία του ίδιου του υποκειμένου απέναντι στην ανησυχία. Δεν παύει όμως να αποτελεί και παγίδα, γιατί επαναλαμβάνοντας αυτήν τη λύση, εθίζεται σε αυτή. Στην αρχή τη χρειάζεται και μετά καταλήγει εθισμένος στην ίδια του τη φαντασίωση. Και αυτό δεν είναι τίποτε άλλο από μια ψυχική και νοητική φυλακή. Ετσι φτάνει στο σημείο να εφαρμόζει τη φαντασίωση σε κάθε στιγμή της καθημερινής του ζωής.
Πιερ Ματζιστρέτι: Η ζήλια αποτελεί, επίσης, ένα πολύ καλό παράδειγμα. Πιθανώς κάποιος να έχει ζήσει παιδικές εμπειρίες αποχωρισμού ή καταστάσεις όπου η προσοχή εκείνου που αγαπά δινόταν σε κάποιον άλλον. Τότε το παιδί ενσωματώνει αυτό το σενάριο στη φαντασίωσή του. Ομως αργότερα, σε μια σχέση, όπως σε αυτή ενός άνδρα με μια γυναίκα, το άτομο αυτό πέφτει σε μια παγίδα όπου βρίσκει απόλαυση στη δυσφορία. Το άτομο ελπίζει να βρει κάτι στον σύντροφό του που να αποδεικνύει ότι έχει δίκιο να ζηλεύει. Και όταν δεν βρίσκει κάτι, ψάχνει για το επόμενο και στη συνέχεια για το επόμενο, γιατί το να βρίσκει κανείς απόλαυση στη δυσφορία είναι εθισμός. Λειτουργεί όπως και το ναρκωτικό στον εθισμένο.
Φρανσουά Ανσερμέ: Παρ’ όλα αυτά, το υποκείμενο, μέσα από την ψυχανάλυση, έχει την επιλογή είτε της επανάληψης είτε της ελευθερίας.
Το πρώτο βιβλίο των Φρανσουά Ανσερμέ και Πιερ Ματζιστρέτι κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, με τον τίτλο «Τα ίχνη της εμπειρίας: Νευρωνική πλαστικότητα και η συνάντηση της βιολογίας με την ψυχανάλυση».
Μετά τις τελευταίες εξελίξεις και το ναυάγιο στο ραντεβού Κοντονή-FIFA, το ελληνικό ποδόσφαιρο οδεύει ολοταχώς προς ένα Grexit. 
