Χρειάστηκε
μόνο μία μικρή αναφορά του διάσημου ηθοποιού Τζορτζ Κλούνεϊ στα γλυπτά
του Παρθενώνα, ώστε η «αιώνια επιστροφή τους» να γίνει ξανά πρώτο θέμα
παγκοσμίως. Ένα (ιστορικό) θέμα που έχει πάρει ανά καιρούς τεράστιες
διαστάσεις, με το Βρετανικό Μουσείο όμως να μένει απαθές, ή καλύτερα
σταθερό στις θέσεις του. Αλλά αυτό δεν είναι ένα ακόμη άρθρο για την
αναγκαιότητα ή μη, επιστροφής των γλυπτών στην πατρίδα τους. Η κλοπή
αυτών των γλυπτών (ή μαρμάρων όπως είθισται να λέγονται σήμερα)
σηματοδότησε ιστορικά, μία από τις σημαντικότερες λεηλασίες του
Παρθενώνα. Δυστυχώς όμως, δεν ήταν η μοναδική...
Το αρχιτεκτονικό «θαύμα» του Καλλικράτη, του Ικτίνου και του Φειδία, κάηκε, βομβαρδίστηκε και διαμελίστηκε. Έγινε ορθόδοξη εκκλησία, καθολικός ναός και τζαμί. Του προστέθηκαν μάρμαρα και άλλωτε ολόκληροι ναοί στο εσωτερικό του, ενώ του αφαιρέθηκαν βίαια, σημαντικά γλυπτά και κομμάτια του. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή...
Μετά την καταστροφή της Αθήνας από τους Πέρσες, ο Περικλής, εισηγείται για την ανοικοδόμηση ολόκληρης της Ακρόπολης, περίπου το 450 π.Χ. Παρά τις μεγάλες αντιδράσεις για το κόστος των έργων, ο μεγάλος ηγέτης καταφέρνει να πείσει τον Αθηναϊκό λαό, για την αναγκαιότητα δημιουργίας και ολοκλήρωσης ενός τέτοιου μεγαλοπρεπούς σχεδίου. Σύμφωνα πάντα με τον Πλούταρχο, ο Περικλής ήθελε μέσα από την ανοικοδόμηση της Ακρόπολης, ολόκληρη η Αθήνα να αποκτήσει «μεγάλη δόξα». Έτσι, ο ίδιος συνεχίζει να δικαιώνεται για αυτή του την απόφαση, ακόμα και 2.500 χρόνια μετά...
Το 447 π.Χ λοιπόν, ξεκινούν τα έργα για την δημιουργία του λαμπρότερου μνημείου της Αθηναϊκής πολιτείας και ολοκληρώνονται μόλις 9 χρόνια αργότερα. Το κατασκευαστικό αυτό θαύμα, ίσως να είχε μείνει μέχρι και σήμερα ακέραιο, από τις μικρές φθορές του χρόνου. Οι ανθρώπινες επεμβάσεις όμως ήταν τόσες πολλές και βάρβαρες, που ο Παρθενώνας αποτελεί μέχρι και σήμερα δείγμα παγκόσμιας επιστημονικής μελέτης για το πως στέκει ακόμα όρθιος ...
Η πρώτη μορφή «ασέβειας» προς τον ναό, έρχεται με την κλοπή του χρυσού από το χρυσελεφάντινο αγάλμα της Αθηνάς το 296 π.Χ (το οποίο βρισκόταν στον εσωτερικό του ναού). Αυτή ήταν ουσιαστικά, η πρώτη η λεηλασία του Παρθενώνα. Ο τύραννος Λαχάρης, διορισμένος τότε από τους Μακεδόνες ως επικεφαλής της πόλης, χωρίς κανένα ίχνος ντροπής, αφαίρεσε όλο τον χρυσό από το καλλιτεχνικό αριστούργημα του Φειδία. Στον ίδιο ασεβή και ανήθικο δρόμο που χάραξε ο Λαχάρης, συνέχισε λίγα χρόνια μετά και ο διάδοχος του, Δημήτριος ο Πολιορκητής. Πιο συγκεκριμένα, λέγεται πως στα χρόνια που είχε διοριστεί ως επικεφαλής της πόλης, είχε διαθέσει ένα δωμάτιο του αρχαίου ναού, για να στεγάσει διάφορες εταίρες. Ο Παρθενώνας, είχε μετατραπεί δηλαδή, σε έναν χώρο απόλαυσης και οργίων. Και δυστυχώς, αυτό δεν ήταν τίποτα μπροστά σε όλα αυτά που θα επακολουθούσαν...
Το 267 μ.Χ και ενώ η Αθήνα βρίσκεται ήδη υπό Ρωμαϊκή κατοχή, εμφανίζονται οι Έρουλοι, (βαρβαρικό φύλο από την βόρεια Ευρώπη), που κατά τη διάρκεια επιδρομής τους στην Αθήνα έβαλαν φωτιά στον Παρθενώνα καίγοντας ολοσχερώς κάποια σημεία του ναού και αφήνοντας ανεξίτηλα σημάδια στα μάρμαρα του, μέχρι και σήμερα. Ακολούθησαν οι Βησιγότθοι (νεοφώτιστοι αιρετικοί χριστιανοί) το 396 μ.Χ, όπου με βίαιες επεμβάσεις τους, κατέστρεψαν σημαντικά γλυπτά αλλά και τμήματα του Παρθενώνα, ενώ στο τέλος, πυρπόλησαν και ότι είχε απομείνει από το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου.
Το 529 μ.Χ ο Ιουστιανιανός, σε μία προσπάθεια του να επιβάλλει τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αποφασίζει να πάρει μέτρα για το κλείσιμο αρχαίων ναών στην Ελλάδα. Μέσα σε αυτούς τους ναούς είναι και ο Παρθενώνας, που μετατρέπεται σε χριστιανικό ορθόδοξο ναό. Μάλιστα, κάποιες επεμβάσεις, για την δημιουργία μίας εκκλησίας στο εσωτερικό του, οδηγούν στην καταστροφή σημαντικών τμημάτων του (αετώματα και ζωφόρος). Η εκκλησία που στεγαζόταν μέσα στον Παρθενώνα, ονομάστηκε «Παναγία Αθηνιώτισσα» και αποτελούσε σημαντικό προσκύνημα. Ακολουθεί η τέταρτη σταυροφορία τον Μεσαίωνα, με τους Φράγκους να καταλαμβάνουν την Αθήνα. Κατά την φράγκικη κυριαρχία, ολόκληρη η Ακρόπολη μετατρέπεται σε φρούριο και ο Παρθενώνας χρησιμοποιείται πλέον ως καθολικός ναός, χωρίς ωστόσο να υπάρξει καμία καταστροφή στο μνημείο.
Το 1458, την περίοδο δηλαδή της Τουρκοκρατίας, ο Παρθενώνας μετατρέπεται σε τζαμί, ενώ η Ακρόπολη χρησιμοποιείται ως βάση της Οθωμανικής φρουράς. Ένα οχυρό δηλαδή, με καθαρά στρατηγική αξία. 1687 και ενώ Τούρκοι και Βενετοί βρίσκονται σε πόλεμο μεταξύ τους, ο Φραγκίσκο Μοροζίνι φτάνει με την φρουρά του στην Αθήνα, με στόχο να φτάσει στο οχυρό των Τούρκων... δηλαδή την Ακρόπολη. Την βομβαρδίζουν λοιπόν ασταμάτητα για 4 μέρες, καταστρέφοντας ανεπανόρθωτα τα Προπύλαια και τον Παρθενώνα, ο οποίος τότε έχασε μια για πάντα την οροφή του. Ο Φραγκίσκο Μοροζίνι δεν αρκέστηκε όμως σε αυτό. Φεύγοντας, προσπάθησε να πάρει μαζί του και κάποια γλυπτά από τον μυθικό ναό. Αλλά επειδή αυτό κατέστη αδύνατον, τα κατέστρεψε στην προσπάθεια του να τα μεταφέρει.
Τον 18ο αιώνα τα βλέμματα όλων, και κυρίως των Ευρωπαίων, είναι στραμμένα στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Η ζωή, ιστορία, και ο πολιτισμός της αρχαίας Ελλάδας έρχονται ξανά στο προσκήνιο. Περιηγητές από όλο τον κόσμο επισκέπτονται την Ακρόπολη, για να την δουν, να την θαυμάσουν, πολλές φορές ακόμα και για να κλέψουν μικρά θραύσματα από τα μνημεία της. Είναι η περίοδος που ο Γάλλος Γκαμπριέλ Ογκύστ ντε Σουαζέλ – Γκουφιέ, πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη, έστειλε στην Αθήνα τον πρόξενο Φωβέλ με σκοπό να πάρει κάποια γλυπτά από την ζωφόρο του Παρθενώνα. Όμως οι πολιτικές συνθήκες δεν είναι καθόλου ευνοϊκές για τη Γαλλία, αφού μετά την «ναπολεόντεια εξτρατεία» στην Αίγυπτο, κόβονται οι σχέσεις Υψηλής πύλης και Γαλλίας. Στρέφοντας την πρώτη, προς την Βρετανία...
Η τραγική συνέχεια, είναι λίγο-πολύ γνωστή. Το 1801 ο πρεσβευτής της Αγγλίας στην Κωνσταντινούπολη, Λόρδος Έλγιν, παίρνει την άδεια από την οθωμανική κυβέρνηση, να πάει στην Ακρόπολη ώστε να παρατηρήσει και να αντιγράψει κάποια αρχαία μνημεία, με βασικό σκοπό του όπως έλεγε, την διακόσμηση του σπιτιού του! Φτάνοντας όμως στην Ακρόπολη, ίδιος εντυπωσιάζεται τόσο πολύ από την γοητεία των μνημείων, ώστε καταλήγει στην ιδέα να πάρει μαζί του πολλά από τα αυθεντικά κομμάτια των αρχαίων ναών. Οι «μέρες του Έλγιν στην Ακρόπολη» ήταν καταστροφικές για την πολιτισμική μας κληρονομιά. Το συνεργείο του, απέσπασε με τον πιο βίαιο τρόπο γλυπτά, αγάλματα αλλά και ολόκληρα κομμάτια από τον ναό, κατασπαράζοντας έτσι τα αετώματα, τις μετώπες και την ζωφόρο του Παρθενώνα (και φυσικά όχι μόνο αυτού).
Η γνωστή και ως «κατάρα της θεάς Αθηνάς» όμως, την οποία έγραψε ο Λόρδος Βύρων, φαίνεται πως τελικά έπιασε... Ο Έλγιν φυλακίστηκε, αρρώστησε, χρεοκόπησε, χώρισε από την γυναίκα του, και στο τέλος αναγκάστηκε να πουλήσει τα «κλοπιμαία» του, στην Βρετανική βουλή. Όσο για την Ακρόπολη... λίγα χρόνια αργότερα, στις 10 Ιουνίου 1822 πέρασε και πάλι σε ελληνικά χέρια, επειτα από 7 ολόκληρους αιώνες!
Οι πρώτες προσπάθειες για τη συντήρηση και αναστήλωση του Παρθενώνα σημειώθηκαν ήδη από το 1896-1900 και το 1922-1933 πραγματοποιήθηκε το δεύτερο πρόγραμμα αναστήλωσής του. Η τρίτη προσπάθεια, ξεκίνησε πριν 34 χρόνια και έχει αποφέρει μέχρι σήμερα, τρομερά αποτελέσματα τόσο στην αναστήλωση του μνημείου, όσο και στη μελέτη της ιστορίας του. Το μεγαλοπρεπές όραμα του Περικλή, αν και «βαριά τραυματισμένο» μέσα στους αιώνες, συνεχίζει να συγκεντρώνει τον θαυμασμό όλου του κόσμου, ενώ ταυτόχρονα προκαλεί βαθιά συγκίνηση για τα κατεστραμμένα αλλά και διασκορπισμένα «κομμάτια» του... Κομμάτια που όπως έλεγε η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη: «Είναι η υπερηφάνια μας, η ταυτότητα μας... Ότι μας συνδέει με το ελληνικό θαύμα».
